Les Pissenlits vzw is een vereniging die zich bezighoudt met ‘een gemeenschapsaanpak van gezondheid’, gevestigd in Kuregem (Anderlecht) die strijdt tegen sociale ongelijkheden in gezondheid via een strategie van participatief werken.
We zijn niet gelijk als het op gezondheid aankomt. En deze ongelijkheden zijn niet alleen een kwestie van pathologie, maar zijn vooral het gevolg van een geheel van factoren (determinanten van gezondheid), zowel individuele (zoals levensstijl, voeding, psychosociale vaardigheden) als structurele (zoals het sociaal-gezondheidsstelsel en de toegang tot de zorg, stadsplanning, voedselvoorziening, enz.) Het doel van Les Pissenlits is op deze twee niveaus (individueel en structureel) in te grijpen in de determinanten van gezondheid, met behulp van een methodologie die de burger in het middelpunt en als de drijvende kracht plaatst: de gemeenschapsaanpak. De methodologische grondslag is de bundeling van middelen, bestaande uit mensen, om collectief op deze determinanten te reageren en gezamenlijk op te treden. Daartoe werkt Les Pissenlits aan de ondersteuning en versterking van de psychosociale vaardigheden van burgers en begeleid zij hen bij hun deelname aan projecten die verband houden met verschillende determinanten van gezondheid. Eén van deze projecten is « Samen voor gezondheid: mobiliteit en gezondheid ». Het doel van het project is iedereen, en met name de politieke besluitvormers, bewust te maken van de directe en indirecte causale verbanden tussen mobiliteit en gezondheid. De bijdrage van Les Pissenlits aan dit project richt zich op burgerparticipatie als een hulpbron, een rijkdom, en een drijvende kracht in de strijd voor meer gezondheid[1].
Van een project voor burgers naar een project ontworpen met burgers
Aanvankelijk was het « Samen voor Gezondheid »-project een groot evenement waarbij burgerinitiatieven (initiatieven met een collectieve aanpak en acties op het gebied van gezondheidsdeterminanten) bevorderd werden. De organisatie van het evenement is door professionals uitgedacht: keuze van de activiteiten, burgerinitiatieven als kern van de bijeenkomsten, catering, enz. In december 2017 kwamen meer dan 100 deelnemers gedurende twee dagen bijeen, waaronder burgers die de initiatieven waarbij zij betrokken waren vertegenwoordigden, intersectorale professionals en beleidsmakers. Dit evenement werd gevolgd door evaluaties, kapitalisatie en valorisatie van het evenement. De met de burgers uitgevoerde evaluatie heeft het ten slotte mogelijk gemaakt hun belangstelling voor betrokkenheid, stroomopwaarts, bij de organisatie van het evenement naar voren te brengen.
Gesterkt door deze eerste ervaring en door de belangstelling van de burgers voor een tweede editie, is het project vervolgens geëvolueerd naar een participatief proces: de organisatie van het volgende evenement, wordt dit keer met professionals én burgers vorm gegeven. Het proces is gebaseerd op een werkmethode die bekend staat als de « gemeenschapsaanpak » en die met name wordt gevoed door de vzw Les Pissenlits en haar werkgroep Burgers. Deze Les Pissenlits -werkgroep is samengesteld uit burgers die betrokken zijn bij Les Pissenlits -projecten zoals de Diabetici Groep, de Oudergroep, de Workshop Creatieve Kennisuitwisseling, …
Na de eerste bijeenkomsten van dit vervolgproject 2019-2021 worden door burgers enkele obstakels voor deelname genoemd, zoals de behoefte aan animatietechnieken om interacties in te kaderen, de noodzaak om informatie over het thema van het evenement te kapitaliseren, maar ook heel concrete obstakels, zoals de behoefte aan gezonde snacks tijdens de pauzes, enz. De professionals zijn ontvankelijk en stellen voor het project nog verder aan te passen. De nadruk zal liggen op het proces dat de professionals, de intersectorale professionals en de burgers samenbrengt, en niet alleen op het slotevenement, dat zal bestaan uit de restitutie van het proces. De doelstelling van de bestrijding van sociale ongelijkheden op het gebied van de gezondheid wordt dus tijdens het hele proces nagestreefd, met name door de bundeling van de middelen rond de tafel, waar de ervaring van eenieder een essentieel element op zich en een stof voor collectieve reflectie is.
Bovendien werd besloten te werken aan een specifieke gezondheidsdeterminant, mobiliteit. Vervolgens wordt tijdens een bijeenkomst een « collectieve intelligentie »-methode gebruikt om het thema te definiëren: het thema dat aan het eind van de besprekingen wordt gekozen is « mobiliteit ». Het doel van het project 2019-2021 is aan te tonen hoe mobiliteit bijdraagt tot de bepaling van de gezondheid van elk individu en van mensen met een handicap en aldus te pleiten voor gezonde mobiliteit. De gekozen definitie van mobiliteit is mobiliteit als “het vermogen om zich lichamelijk en in gedachten, sociaal en virtueel te verplaatsen. Het vermogen om zichzelf te projecteren, om van de ene sociaal-culturele sfeer naar de andere te gaan, om zich te verplaatsen maar ook om zich elders te projecteren.”
Een werkmethode die ongelijkheden illustreert en bestrijdt.
Hoe werkt het project in de praktijk?
Vergaderingen van verschillende aard worden gelijktijdig gehouden. Sommige brengen alleen de Les Pissenlits-projectmanagers en de bij het project betrokken burgers samen. Het doel van deze bijeenkomsten is na te denken over mobiliteit en het verband tussen mobiliteit en gezondheid, en de burgers in staat te stellen hun praktijken en hun relatie met mobiliteit te analyseren. Er vinden ook bijeenkomsten plaats, voornamelijk tussen professionals op het gebied van de gezondheidsbevordering, hoewel ook burgers welkom zijn, om verschillende organisatorische aspecten van het project aan te pakken: het schrijven van subsidieaanvragen, het vinden van een ruimte voor de bijeenkomsten en het evenement, reflecties op de technieken voor het faciliteren van deze bijeenkomsten, enz.
Ten slotte brengen sleutelmomenten gezondheidsbevorderaars, mobiliteitsprofessionals en burgers samen. Deze ontmoetingen zijn zowel momenten van werk rond mobiliteit via « world café » en andere « fotoverhalen » (animatietechnieken die de uitwisseling en opbouw van collectieve kennis mogelijk maken) als momenten van werk geconcentreerd op het slotevenement. Door de bundeling van de middelen kan eenieder zijn deskundigheid inbrengen: die van de gebruiker van de openbare ruimte en het openbaar vervoer, die van de mobiliteitsprofessionals, die kennis en beschouwingen over de problematiek inbrengen, en die van de experten in gezondheidsbevordering, waardoor de nadruk kan worden gelegd op de causale verbanden tussen enerzijds de psychosociaal-economische omstandigheden van de burgers, hun voorstellingen en praktijken op het gebied van mobiliteit, en anderzijds de individuele en collectieve gezondheid. Hier wordt collectief belangenbehartiging ontwikkeld om te benadrukken hoe mobiliteit bepaalde ongelijkheden op gezondheidsgebied kan vergroten of verkleinen.
De aanwezigheid van burgers is een goede waarborg voor een mondiale aanpak van de gezondheid. Het dompelt ons onder in de oorzakelijke verbanden tussen mobiliteit en welzijn. Het maakt het ook mogelijk een communautaire diagnose te stellen, d.w.z. een reeks gegevens te verzamelen die kenmerkend zijn voor een bepaalde gemeenschap (geografische gemeenschap of groep mensen met een gemeenschappelijk belang). Onder deze gegevens zijn de waarnemingen van de zogenaamde « in situ » gegevens veelzeggend. De aankomst op de ontmoetingsplaats van een bijeenkomst is immers al een uitdaging op zich voor sommige van de deelnemende burgers: dove mensen die te lijden hebben onder vervoer dat niet altijd is aangepast (« Waarom stapt iedereen uit de trein?! » als je niet kan horen van de conducteur vertelt); mensen met beperkte mobiliteit die moeten omrijden via metrostations met liften en bussen met liften (een van hen, in een rolstoel, kan omwille van deze drempel niet deelnemen aan de bijeenkomsten); vrouwen die een sluier dragen en zich soms ongemakkelijk voelen bij neerbuigende of opdringerige blikken; mensen zonder papieren die bang zijn voor controles; enz. Het antwoord op al deze ongelijkheden in de mobiliteit: het collectief… gemeenschappelijk maken. Een deel van de groep komt samen bij Les Pissenlits, om samen te reizen en het verlies aan inkomsten goed te maken: we houden elkaars armen vast, we drukken de situatie uit met een paar tekens of mimespelers, we ontspannen, we lachen! Dit zijn geweldige middelen tegen ongelijkheid.
Illustratie voor de burger: de mobiliteit van dove mensen, een bepalende factor voor de gezondheid
Helaas draagt het hebben van een handicap bij tot een reeks belemmeringen voor een gezonde mobiliteit. Laten we eens kijken naar de doofheid die verscheidene bij het project betrokken burgers kenmerkt. Als we op een dag de doelstelling van het project voor de verdediging bespreken, beginnen vier dove deelnemers te argumenteren: « Ik ben een autonoom persoon » zegt F, en om te vervolgen: « Ik ben absoluut niet bang om me te verplaatsen, om mijn leven te leiden, ik ben even bekwaam als de anderen… maar mobiliteit is niet altijd aangepast aan dove mensen ». En het is aan de politiek om budgetten vrij te maken en te eisen dat de mobiliteitsvoorwaarden mensen gelijk behandelen! « Een ketting. Het is dan R die de inzet verhoogt: « Ja, doven en horenden zijn gelijk; er is geen reden waarom alleen geluidssystemen zouden moeten worden geïnstalleerd en dat men niet zou kunnen profiteren van faciliteiten zoals borden, visuele aankondigingen in geval van een probleem in een trein wanneer de machinist aankondigt dat het noodzakelijk is om naar de uitgang te gaan…! We moesten volgen als schapen, zonder enige uitleg, dus om autonoom te zijn is het niet geweldig ». « Kunnen we geen schermen plaatsen, borden, helder verlichte pijlen? ». En ja, R gaat zelfs zo ver ons te vertellen wat er moet komen, terwijl er ingenieurs zijn wier taak het is de openbare infrastructuren en diensten te organiseren ten behoeve van de burgers ! Vandaar het belang van overleg, raadpleging en ervaringsdeskundigheid!
En om verder te gaan: « Toen ik een keer alleen in een lift vastzat, drukte ik op de alarmknop, maar ik kon niet communiceren; ik wist niet eens of iemand me antwoordde, want het was maar een deurtelefoon zonder scherm! en het heeft geen zin om op die enorme dubbele deuren te kloppen om hulp te vragen, je zit vast! Deze liften, het is totale angst! ». En om nog even door te gaan op de noodzaak om « politici bewust te maken van echte fietspaden, en niet van een co-habitatie tussen voetgangers en fietsen op de trottoirs zoals op sommige plaatsen het geval is: fietspaden zouden voorkomen dat ik word uitgescholden zoals mij is overkomen, door een fietser die woedend is dat ik zijn bel en zijn kreten niet hoor als ik nader! ».
Onze burgers zijn zeer geïnteresseerd in het project en laten zien in welke mate infrastructuren bijdragen tot het ontstaan van ongelijkheden binnen een systeem dat niet altijd is aangepast. Zij wijzen op het feit dat zij in het algemeen minder toegang hebben tot informatie, en op de achtergrond dat zij daardoor ten minste even goed geïnformeerd moeten zijn als de rest van de bevolking; ook zouden apothekers en artsen een paar gebaren moeten kennen om hun dove patiënten beter te kunnen verder helpen. En dan heb ik het nog niet eens over alle platforms en alarmnummers die geen sms’jes toestaan en derden verplichten de politie of andere hulpdiensten te bellen! « Maar het is niet aan onze kinderen om voor ons te bellen, om dingen voor ons te doen vanwege een ongeschikte infrastructuur ! Het is aan de politiek en de samenleving om rekening te houden met de specifieke kenmerken van de burgers, zodat onze autonomie niet wordt beknot en wij niet langer te lijden hebben onder deze ongelijkheden! Wij zijn evenzeer burgers als de anderen ».
Is het nodig om hun expertise aan te vullen? Is het nodig te parafraseren om te zeggen dat deze burgers zich gelijkwaardig voelen aan het gehoor, maar dat het de maatschappelijke context is die situaties van ongelijkheid creëert?! Er moet alleen « meer » gedaan worden om hen die kunnen horen te laten horen…
Een project in voortdurende heruitvinding
Naarmate de intersectorale professionele ontmoetingen met de burger van Les Pissenlits vorderen, voelen sommigen van hen zich niet helemaal op hun gemak, hoewel ze zich welkom voelen. Zij geven hun mening, denken mee na en worden gevoed door het uitwisselen van ervaringen. Dit alles werkt op hun gevoel van eigenwaarde doordat het hen in staat stelt te waarderen wat eenieder in het debat kan inbrengen: Niettemin, wisselend van vergadering tot vergadering, gaat het niet altijd zoals het hoort: een deskundige die zich in te veel jargon uitdrukt, een burger die het gesproken woord monopoliseert en of een andere die moeilijk vindt zijn eigenheid en geluk tot uitdrukking te brengen. Maar een permanente en gedeelde evaluatie maakt het mogelijk deze hinderpalen voor deelname telkens weer uit de weg te ruimen, de activiteiten aan te passen zodat iedereen kan deelnemen en er zijn eigen voordeel te vinden, beroepsmatig en als burger. Het is een echt contract van welwillendheid en belangstelling dat tussen alle partners van het project tot stand is gekomen!
Tijdens dit proces zijn de inhoud van de uitwisselingen en de vorm die deze uitwisselingen aannemen, evenzeer onthullend voor de ongelijkheden tussen de een en de ander, als voor het belang van het wederzijds aanwenden van de middelen die ieder in zich heeft om deze te overwinnen. Een dergelijke aanpak reguleert op zich al gedeeltelijk de ongelijkheid, met name door de psychosociale vaardigheden van de burgers te versterken, zoals het gevoel van eigenwaarde, kritisch denken, het vermogen om bronnen te gebruiken, enz. Bovendien maakt het rekening houden met de praktijken en voorstellingen van de meest kwetsbare personen in het project het mogelijk om tot een pleidooi te komen dat rekening met hen zal kunnen houden… en daarom is de gemeenschapsaanpak op zich al een generator van welzijn en gezondheid!
Een gezondheidssituatie die een laag ongelijkheid legt op de ongelijkheid ongelijkheid!
Maar hoe zit het met de invloed van Covid-19 op het project? De ongelijkheden en de gevolgen daarvan voor de gezondheid zijn schrijnender dan ooit: tussen maart en juni aarzelen sommige burgers die epidemiologisch gezien een bijzonder risico lopen, niet alleen om gebruik te maken van het openbaar vervoer en zich dus te verplaatsen (ze hebben geen auto, sommigen hebben nog nooit op de fiets gezeten, ze voelen zich ongemakkelijk om zich zonder de kracht van de groep te verplaatsen…)! De virtuele weg dan om te blijven participeren? Ook de digitale kloof komt hier meer dan ooit aan het licht, aangezien de meesten van hen niet over de nodige apparatuur of verbinding beschikken, noch over het vereiste alfabetiseringsniveau of voldoende computervaardigheden… Kortom, in een context van sanitaire crisis, komt de fysieke en virtuele mobiliteit meer dan ooit in het gedrang voor mensen in kwetsbare situaties, wat de ongelijkheid in de toegang tot gezondheidszorg alleen maar versterkt! Het is aan het partnerschap om de middelen te vinden in termen van arbeidstijd om deze ongelijkheden op te heffen. Creativiteit troef: de vzw Les Pissenlits brengt de burgers op de hoogte van de verschillende digitale ruimtes in Anderlecht en profiteert van een partnerschap voor vergaderingen met aangepaste videoconferencingtoestellen op smartphones en tablets in haar lokalen, wat er hopelijk toe zal bijdragen dat een zo groot mogelijk aantal burgers kan deelnemen aan toekomstige vergaderingen. Aan de kant van het partnerschap zijn we op zoek naar grotere locaties om te vergaderen, we denken na over de indeling… De organisatie van het slotevent, met dit alles in het achterhoofd, zal een huzarenstukje worden, zonder twijfel!
[1] Gecoördineerd door Les Pissenlits vzw , Les Politiques Sociales 1 & 2/2016. La démarche communautaire : une méthodologie qui fait santé ? Du social à l’urbanisme, en passant par la justice… tous concernés !
Beschikbaar bij Les Pissenlits : asbl@lespissenlits.be ou 0470 56 88 24